» Kistemaker Archief
» Proza en Poëzie
» Pagina 35
35. Enkhuizer klokkengieters
"Zo menigmael gy hoort den helderen klockeslagh,
gedenckt aendachtelyck aen uwen iongsten dach....."
F. Hemony, 1659.
Klokkengieters!
Als een diepe, sonore toon komt uit een ver verleden de naam Geert van Wou naar voren;
helderder klinkt de naam Hemony uit de Gouden Eeuw. Onsterfelijk is hun roem en hun naam
is bij ieder bekend. Maar de anderen.....?
Wie weet er veel te vertellen van de Waghevens, van Jan Tolhuys, van Goebel Sael, van
"Willem Moer ende Jasper, syn Broer", van de Wegewaerts, Gerhard Schimmel, Joan
Nicolaus Derck en alle anderen, die klokken gegoten hebben lang voor Gebr. van Bergen te
Heiligerlee en Petit & Fritsen te Aarle-Rixtel? En wie wist ervan, dat ook Enkhuizen
jarenlang een bloeiende klokkengieterij bezat, waaraan klokkengieters van naam verbonden waren?
De gieterij werd gesticht anno 1613. Enkhuizen was toen zeer rijk. Het was in de bloeitijd
van de V.O.C., de Verenigde Oost-Indische Compagnie. De Enkhuizer schepen bevoeren alle
bekende wereldzeeen. Aan verre kusten en in vreemde baaien wapperde hun rood-geel
gestreepte vlag. Rijke retouren brachten ze binnen. Die handel ging niet altijd even
vreedzaam toe en er dreigden veel kapers op de kust! Dus waren de schepen bewapend met
veel "metalen stucken", die hun koperen monden dreigend uit de scheepswand
staken, meestentijds zwijgend, maar zo nodig "fel wreet sprekende".
Het was dus niet zozeer om het vredig gebeier der klokken te horen, dan wel om de noodzaak
hun schepen te bewapenen, dat de "erenfeste, wijse, discrete, seer voorsienige Heeren
Burgemeesteren der Stede Enkhuysen" besloten een geschut- en klokgieterij te doen
stichten in het bastion genaamd "de Beer" bij de Noorderpoort.
De Heren waren rijk en dus werd de gieterij een flink gebouw, met een fraaie gevel en van
drie daken voorzien. Daar bleef het niet bij: er werd een nieuwe haven gegraven, opdat de
schepen de gieterij zouden kunnen bereiken om de nieuwgegoten kanonnen in te nemen en zich
op de mastenwerf ten Oosten van de gieterij zich van nieuwe masten te voorzien, indien
zulks nodig was. Daarom heette de nieuwe haven weldra "Mastenhaven".
Nu moest worden uitgezien naar iemand, ter zake kundig om het nieuwe bedrijf naar behoren
te leiden. Zo iemand was een persoon van gewicht, niet alleen letterlijk, maar ook
figuurlijk. Behalve meesterklokkengieter was hij ook "Stadsbussenschut", d.w.z.
geschutsmeester, instructeur van de nog onbedreven schutters, die niet wisten hoe hun
gotelingen, halve slangen, bassen en kartouwen te richten. Als zodanig hield hij ook de
sleutels van het arsenaal, het "Kruithuys".
De produktie van de gieterij bepaalde zich niet enkel tot kerkklokken en kanonnen.
Er werd ook allerlei kleingoed gemaakt, als vijzels, kaarsenkronen, lezenaars, doopbogen,
schellen, enz., maar dat zal alleen gebeurd zijn als er geen groot werk voorhanden was. En
er was een grens: het koperwerk voor huishoudelijk gebruik (en dat was omstreeks de gouden
eeuw heel wat) mocht de geschutgieter niet maken, daar zorgden kopersmid en geelgieter
voor! Een en ander door het gilde nauwkeurig omschreven.
Wie waren nu de Enkhuizer klokkengieters?
De eerste was vermoedelijk geen geboren Enkhuizer. Zijn naam Hendrik Nieman heeft een meer
Oostelijke klank. Waarschijnlijk stond zijn wieg aan de overkant van de Zuiderzee, waar
aan de IJsseloevers, te Deventer en te Kampen het gietbedrijf reeds eeuwen bloeide. Geert
van Wou had er vele klokken gegoten in een vorige eeuw en Willem Wegewaert tot voor enkele
jaren. Uit hun school zal ook Henricus Nieman voortgekomen zijn.
Van 1616 tot 1620 goot hij te Enkhuizen vier klokken, nl. die van Winkel, Wijdenes,
Oostwoud, en Aartswoud. De eerst drie dragen allen dezelfde Latijnsche spreuk: "Si
Deus pro nobis, quis contra nos?" D. w. z. "Zo God voor ons is, wie zal tegen
ons zijn?", welk randschrift in latere jaren ook door de Hemony's gebruikt werd. Zijn
laatste klok vermaant in het Hollands: "Gods Stem Aartswout Alleen Betrouwt",
of... bedoelden de vroede vaderen van Ierswou dat ze dat al lang deden?
Hendrik Nieman is kort na het gieten van deze klok gestorven: 23 Mei 1621 werd hij in de
Zuiderkerk begraven. Zijn vrouw, Yde Maes was hem reeds voorgegaan, zij is "gerust in
den Herren den 30 Augustus anno 1619".
Henricus Nieman werd spoedig opgevolgd door Hendrick Wegewaert. Van hem is het zeker, dat
hij van de overkant kwam. Hij stamde uit een bekend klokkengietersgeslacht, dat zijn
oorsprong vond te Munster in Westfalen. Zijn oom, de voornoemde Willem Wegewaert, was
vandaar naar Zutfen en later naar Deventer getrokken, waar hij de titel
"Meesterklokgieter" met ere droeg. Talrijke klokken zijn daar door Willem
Wegewaert gegoten. Daar de edele kunst van het klokgieten al vanouds een echt
familiegeheim was, is het geen wonder, dat verschillende klokkengieters van naam aan de
Wegewaerts verwant waren. Zo bijv. Gerrit en Assuerus Koster te Amsterdam, Coenraet
Anthonis Wilkes te 's Gravenhage en Arent Jansz. van der Put te Rotterdam.
Het klokkengieten zat Hendrick Wegewaert dus wel in het bloed!
Hij werd omstreeks 1580 te Deventer geboren als zoon van Wolter Wegewaert en Margriet
Willems Mudder. Zijn vader verloor hij vroeg (ca. 1592) en Hendrick vestigde zich te
Deventer als potgieter. Op 22 Mei 1608 trouwde hij met Anneken Liggers, afkomstig uit
Gescher in Westfalen, in de wandeling "Annetien Hendrikx". In 1613 begon hij met
klokgieten, een beiaardklokje voor Deventer was zijn eerste werk. Meerdere klokken
volgden, o.a. voor Holysloot, Beekbergen, Lochem en Adorp, allen te Deventer gegoten.
In 1622 kwam Hendrick Wegewaert te Enkhuizen. Hij was toen een welgesteld man: het huis en
gieterij aan het Noordenbergschild te Deventer bleef zijn eigendom, waarschijnlijk werd
het bedrijf daar door Hendrik ter Horst voortgezet. Wegewaert goot te Enkhuizen een klok
voor Deurssen in 1622. Meerdere zijn ons van hem niet bekend... Hij is nog in de bloei van
zijn leven gestorven. Op zijn grafsteen in de Westerkerk lezen we:
"Hier leit begraven... Heindrick Weegwaert, geschutgieter deser steede Enchuisen, is in den Heere gerust den 3en October anno 1624."
Zijn huisvrouw Anneke (Hendriks?) Liggers overleefde hem nog vele jaren. In 1645 keerde
zij met haar jongste dochter Wolterken naar Deventer terug. Jaren daarna vinden we beiden
te Enkhuizen weer, waar Annetien Hendrikx op 15 Januari 1660 begraven is in hetzelfde graf
waarin meester Heindrick reeds jaren rustte. Waer werd opregter trou....?
De derde Enkhuizer klokkengieter was Everhardus Splinter. Van hem zijn ons geen
genealogische bijzonderheden bekend, een ernstig archiefonderzoek zou ongetwijfeld veel
aan het licht brengen. In Noord-Holland hangen vier klokken, die door Evert Splinter
gegoten zijn. De oudste is van Hensbroek en draagt zelfs twee jaartallen:
"Dese.Klocke.Ge.Gooten.In.Den.Iaere.Onses.Heeren.1637.Ten.
Dienste.Van.Christi.Kercke.In.Heerlickheyt.Van.Hensbrock.
Everhardus.Splinter.Me.Fecit.Enchusae.1625."
Het laatste jaartal zal dan het jaar zijn, waarin Splinter zijn werk te Enkhuizen aanving, kort na het overlijden van Wegewaert. De andere klokken zijn van Driehuizen, Monnickendam en Graft, welke laatste (1642) zegt:
"Ik roep die menschen om te zijn berijdt
om te hooren die kragt Godes ter Saligheyt."
Den Burg op Texel heeft een klok, door Coenraed Splinter gegoten te Enkhuizen in 1649.
Maar wie was dan de Everhardus Splinter, die de poortklok van Medemblik goot anno 1656?
Was hij dezelfde Everhardus als de bovengenoemde? Of een nieuwe loot aan de oude stam?
Het opschrift is uitgebreider dan we van Everhardus gewoon zijn:
"Sunte.Pieter.Is.Min.Naem. - Tot.Godes.Dienst.Ben.Ick.
Bequam. - Den.Levendigen.Rope.Ick. - Den.Dooden.Overluide.Ick."
Dat was dus een Hollandse vertaling van het oude "Vivos voco... Mortuos
plango..." Het "fulgura frango" (= de bliksem breek ik) ontbreekt hier.
Na de Splinter's was Anthoni Wilkes klokkengieter te Enkhuizen. Ook hij stamde uit een
klokkengietersgeslacht: Coenraet Anthonis Wilkes, klokkengieter te 's Gravenhage was zijn
oom en deze was met Engele Wegewaert gehuwd. Anthoni werd (waarschijnlijk) op 19 Februari
1598 te Deventer gedoopt. Zijn vader, Willem Tonissen, is kort daarna overleden en Anthoni
werd door oom Coenraet opgevoed. Zijn oom was van 1591 tot 1616 verbonden aan de
Landsgeschutgieterij te 's Gravenhage en van hem zal Anthoni het klokkengieten geleerd
hebben. Op 20 September 1633 huwde hij Wolterken Wegewaert, jongste dochter van Hendrick
Wegewaert bovengenoemd. Kort daarna zal hij naar Enkhuizen gekomen zijn. In 1657 goot hij
een klok voor de Westerkerk aldaar... "Soli Deo Gloria".
Nog maakte hij een klok voor De Rijp in 1663, met deze spreuk:
"Als.de.klok.gaet. - klept.luyd.of.slaet.
en.als.gij.thoordt. - denckt.om.brands.nood.
of.om.de.dood. - en.om.Gods.Woordt."
Dit was zijn laatste werk, op 12 November 1663 werd hij begraven. Na zijn dood zette de
weduwe het bedrijf voort; zij was niet voor niets uit een befaamd klokkengietersgeslacht!
Ook na de dood van Mr. Willem Wegewaert in 1602 was het een dochter, die de vader in zijn
diverse functies opvolgde.
De weduwe van Anthoni Wilkes goot dus de klok van Hem (1666) en die van Obdam (1668).
Hoelang Wolterken Wegewaert het bedrijf leidde, hebben we niet kunnen nagaan. Zij leefde
nog lange jaren... op 30 September 1685 werd zij begraven.
Twee jaar daarna, 1687, goot Lourens Brinckhuysen de klok van Sijbecarspel. Meer is ons
van hem niet bekend.
Zijn opvolger was Jan Crans. Volgens Jurriaen Spruyt, de Hoornse deskundige en tijdgenoot,
werkte Jan Crans reeds in 1705. Klokken uit die periode zijn ons echter niet bekend.
Wel zagen we in het Waagmuseum te Enkhuizen een tafelschel, bekroond door een
Bacchusfiguurtje op een wijnvat en als randschrift:
"Dese klank roept om drank."
Jan Crans me fecit Ao 1715.
Het volgende jaar, op 24 Juni was "Jan Krans, Klockegieter tot Enkhuysen",
ondertrouwd met Meinoutje Gerrits Koninck, van Bovenkarspel. Slechts een klok is ons van
hem bekend, n.l. die van Den Hoorn op Terschelling, gegoten in 1723. Zijn zoon, Cyprianus
Crans Jansz., werd een van de bekendste klokkengieters, maar jammer genoeg is zijn roem
niet aan Enkhuizen verbonden... hij werkte te Amsterdam. Jurriaen Spruyt noemt nog als
klokkengieter te Enkhuizen Cornelis Crans, maar van hem hebben we verder niets kunnen
vinden.
Een late bloei beleefde de Enkhuizer gieterij nog onder Jan Christiaan Borchardt. De
eerste jaren werkte hij samen met (D) Steen en zo vermeldt een koperen vijzel in het
Waagmuseum: "Steen en Borchardt fudunt Enchusae 1756". Ook de klok van
Buurtjeskerk te Andijk is van Steen en Borchardt (1761). Na 1763 vinden we Borchardt
alleen vermeld.
Hij goot o.a. een lezenaar voor de Lutherse Kerk te Enkhuizen, drie klokjes voor het
carillon van de Zuiderkerk aldaar, een lezenaar voor de Lutherse Kerk te Monnickendam en
een luidklok voor Sneek (1767). Deze laatste blijkbaar zeer tot genoegen van de Friese
opdrachtgevers, want in 1771 mocht hij een compleet carillon aan Sneek leveren, een eer
die nog geen van zijn voorgangers was overkomen. Latere geslachten waren minder goed te
spreken over dit carillon: volgens Ferd. Timmermans was "de klank der klokken lelijk
en de stemming hopeloos". In 1930 werd het door een nieuw twee-octaafspel van Gillet
& Johnston, een Engelse firma, vervangen. In de laatste wereldoorlog werd dit carillon
door de Duitsers geroofd en is niet weer teruggevonden, zodat Sneek nu weer collecteert
voor een nieuw carillon.
Had Jan Christiaan Borchardt met dit werk zichzelf overtroffen? We weten het niet, maar
het heeft er wel de schijn van. Na hem vinden we te Enkhuizen geen klokkengieters meer.
In 1783 stond het gebouw reeds enkele jaren leeg en werd voor verval behoed, doordat de
Admiraliteit van West-Friesland en het Noorderkwartier het inrichtte als.....
Marine-Hospitaal. Zo verging de glorie..... Het land, verarmd door de vele oorlogen met
Engeland, raakte in verval. Niet meer Holland, maar Engeland beheerste de zeeen en
Enkhuizen merkte dat maar al te goed. Reeds was er veel gesloopt en nog steeds ging de
afbraak door..... De geschutgieterij was overbodig geworden. In het grote gebouw, waar
eertijds hamerslagen dreunden, lagen nu de slachtoffers van de zee-oorlog te wachten op
het einde van hun lijden. Dat einde was een graf op het "Bonkenkerkhof", zoals
het volk nu de mastenwerf noemde.
Nog ging de verarming door..... Talrijke grote gebouwen vielen er aan ten offer en in 1829
is ook de voormalige geschut- en klokgieterij een prooi van de slopers geworden.
Geen steen is er van over! De Noorderhavenmond werd gedempt en de vrijgekomen vlakte werd
tot..... kerkhof!
Zo werd de herinnering aan een eertijds bloeiend bedrijf weggevaagd! "Hare plaats
kent haar niet meer....." het is maar al te letterlijk waar. Slechts weinige
Enkhuizers weten nog dat hun stad eenmaal meester-klokkengieters onder haar inwoners
telde.
Vergeten zijn hun namen: Borchardt... Crans... Wilkes... Wegewaert... Nieman.
Die laatste naam bestaat nog! Zou er verband bestaan? Een stamreeks van Henricus Nieman,
meester-klokkengieter, tot de Enkhuizer smid, die ook de naam Nieman draagt?
Zo zitten we dan op een Pinkstermaandag in zijn kamer. Van stamverband weet hij niet, wel
van klokken. Kort geleden hebben ze er hier nog een kapotgeslagen! Ja, kapotgeslagen,
omdat-ie gebarsten was, een klok van 1523, gegoten door..... Geert van Wou! Uit een kast
komt een stuk brons te voorschijn met gotische letters er op... "Ick
Jhesus".....
In onvervalst Enkuzer dialect zegt hij het opschrift:
"Ick Jhesus waerachtich - seg u heren machtich -
ghi sult bliven eendrachtich - ende folget de reden -
doe di dat - soe sal u stat - wal staen in vreden -
gerhardus de wou me fecit anno domini mcccccxxiii".
Onze vingers glijden over de letters, over de motieven van de rand. Vijftienhonderddrieentwintig.....! Vier eeuwen geleden zal Geert van Wou, de meester-klokkengieter, zich verheugd hebben over het werk zijner handen en nu bewaart een smid zorgvuldig een brokstuk. Nieman..... zou er toch iets leven van de liefde voor het ambacht, waarmee, die oude klokkengieters bezield waren, een fijne draad van Henricus Nieman tot nu toe.....? Het brons gaat weer de kast in, het is niet te koop "veur gin onderd gulden", natuurlijk niet! Buiten tjingelen de klokjes van Hemony:
"Merck, toch hoe sterck, nu in 't werck sich al steld!"
Piet Kistemaker.
